Wat is toch het probleem met TikTok?

TikTok. De app die het snelst groeit van alle social media apps, maar ook het meeste onder vuur ligt. Als (kritische) fan van het platform leek het me goed om nu eens op een rijtje te zetten waarom overheden, privacy activisten en anderen over de hele wereld zich druk maken.

Voordat ik dat doe, wel nog even dit: ik ben gek op TikTok. Er is geen app waar ik zo makkelijk zo veel tijd doorbreng. En geen app waar ik zoveel lol om heb als TikTok. TikTok’s slimme algoritme zorgt dat ik een non-stop voorraad grappige, herkenbare en interessante video’s te zien krijg. En is gewoon fijn. TikTok laat me lachen. Zo simpel is het.

What’s the problem?

Toch is er veel te doen over die app. De vorige Amerikaanse president probeerde zelfs af te dwingen dat een van de grote Amerikaanse technologiebedrijven de app zou kopen. Kennelijk vond hij die bedrijven wél betrouwbaar. Op zich wel ironisch, want in Europa bestaan juist weer zorgen om de macht van grote Amerikaanse technologiebedrijven. En over het feit dat al die apps op Amerikaanse servers draaien. Maar goed.

TikTok is een van de snelstgroeiende social media apps die ik ooit heb gezien. En hoe meer mensen het gebruiken, hoe belangrijker het is dat we begrijpen wat er wel of niet gevaarlijk aan is. En wat dat betekent voor onszelf en onze kinderen.

Dus hoewel veel van de bezwaren tegen TikTok niet nieuw zijn, of in net zo grote mate gelden voor social media apps die we allemaal volop gebruiken, leek het me goed om ze toch even op een rijtje te zetten.

1 Het algoritme van TikTok is heel goed en daarom ook potentieel gevaarlijk

TikTok is gemaakt door een bedrijf dat gespecialiseerd is in AI, kunstmatige intelligentie. Terwijl bedrijven als Facebook en Twitter al jaren bestonden voordat ze overgingen op algoritmes, is TikTok altijd een algoritmische app geweest. Dat betekent dat de video’s die gebruikers te zien krijgen niet op chronologische volgorde staan. Sterker nog, je ziet op TikTok met name video’s van mensen en bedrijven die je niet eens volgt – een totaal andere aanpak dan de traditonelere social media apps tot nu toe hadden.

Het succes van TikTok zit hem in dat algoritme. TikTok is gewoon veel beter in het voorspellen van wat mensen leuk vinden. En omdat het vooral om korte videootjes gaat, bouwt het bedrijf veel sneller kennis op over de interesses van een gebruiker.

Zie daar ook meteen het verslavende van de app: het algoritme is gewoon heel goed. Wie TikTok een tijdje gebruikt merkt dat het steeds moeilijk wordt om de app weer dicht te doen. Hoe meer je doet, hoe leuker het wordt.

Is dat gevaarlijk?

Nou, op zichzelf niet.

Maar toch zijn er problemen met zo’n goed werkend algoritme.

Het eerste is dat het het heel moeilijk maakt om de app weg te leggen. Als dat al volwassenen geldt, is dat voor kinderen nog veel meer het geval.

TIP: stel de maximale tijd in dat je kind de TikTok app mag gebruiken door het account van je kind te koppelen aan dat van jezelf

Het tweede is dat zulke algoritmes mensen totaal de verkeerde kant op kunnen sturen. Ze kunnen emoties versterken door gebruikers steeds meer van hetzelfde te laten zien. Dat is prima als de video’s steeds vrolijker worden, of je gewoon nog meer Minecraft-video’s te zien krijgt.

Maar het is ronduit gevaarlijk als je als kwetsbare of jonge gebruiker steeds verder de app ingetrokken wordt om daar andere ‘melancholieke’ video’s te zien van mensen die zich depressief voelen. Of een eetstoornis hebben. Of content te zien krijgt die je radicaliseert, zoals in dit voorbeeld van een YouTube-gebruiker.

Dat soort content moet niet alleen herkend worden als mogelijk schadelijk, er moeten ook beveiligingen ingebouwd worden zodat die kwetsbare groepen beschermd worden en om hulp kunnen vragen en zelf video’s ook aan kunnen merken als gevaarlijk. Geen makkelijke opgave. En omdat overheden niets te zeggen hebben over social media apps, is dat zorgelijk. Want wie is er verantwoordelijk voor?

Zowel het gevaar van verslavende algoritmes als het gevaar van kwalijke of schadelijke content, zijn niet uniek voor TikTok. Instagram ligt bijvoorbeeld al langer onder vuur voor dat laatste, helemaal na de ontboezemingen van klokkenluider Haugen daarover. Maar omdat TikTok-video’s heel kort zijn, zie je domweg meer in kortere tijd. Daarom kan het algoritme veel sneller leren wat je leuk en interessant vindt. En word je sneller dan bij andere platformen zo’n specifieke richting ingezogen.

Er is nog een derde zorg over dat algoritme, en die is uniek voor TikTok. Namelijk: is het mogelijk dat de Chinese overheid invloed uitoefent op de berichten die dat algoritme wel of niet laat zien? In 2019 gaf TikTok toe dat het algoritme ingericht was om bepaalde soorten berichten minder of niet te laten zien, waaronder mensen met autisme, mensen met overgewicht, mensen van kleur, mensen met down en andere ‘groepen die kwetsbaar zijn voor online pesten’ (aldus TikTok).

Wie de controle heeft over zo’n algoritme, heeft macht, dat is duidelijk. Dus wat als een app gevestigd is een land met een overheid die je niet vertrouwt – en die kan daar invloed op uitoefenen? Meer hierover verderop.

2 TikTok en je privacy: is TikTok echt erger dan andere apps?

Voor je verder leest: het antwoord is ‘ja’. Maar hoeveel verder is een beetje onduidelijk. Net als de vraag wat er dan met die data gebeurt die over gebruikers verzameld worden.

Social media apps staan er om bekend dat ze veel data over je verzamelen. En dat ze daar ook nog eens geld aan verdienen. Maar omdat je akkoord gaat met hun algemene voorwaarden als je een (meestal gratis) account aanmaakt, kun je er niet zoveel aan doen. Je kunt er altijd voor kiezen om het niet te gebruiken, is het idee.

Social media apps zijn sowieso vergeven van de privacy issues:

• Ze verzamelen data over alles wat je doet op hun platform
• Ze bieden adverteerders de mogelijkheid om hun advertenties te laten zien aan jou op basis van het door hen opgebouwde profiel van jouw interesses
• Social media apps weten niet alleen wat je doet op het platform, maar ook waar je bent (en met wie)
• Als je je contactenlijst deelt met TikTok of andere social media apps, staan die gegevens van andere mensen vervolgens tegen hun zin in die app
• Social media apps weten wie je contacten, vrienden en familie zijn
• Ze kunnen zelfs zien bij wiens telefoon je in de buurt bent
• Tracking van gebruikers en ‘browser finger printing’ zijn geaccepteerde praktijken.

Je ziet dat er heel veel is waar je niet over nadenkt. Je gaat er maar van uit dat al die data niet in je nadeel wordt gebruikt. Vandaar dat de nieuwe wetgeving waar binnen de EU aan gewerkt wordt zo belangrijk is. Maar dat terzijde.

Het probleem bij TikTok is dat het er op lijkt dat TikTok hierin nog verder gaat dan andere apps.

TikTok checks device location at least once an hour, continuously requests access to contacts even if the user originally denies, maps a device’s running apps and all installed apps, and more, according to a white paper by Canberra-based cybersecurity and intelligence firm Internet 2.0.

Bron

Omdat het operating system van Apple het moeilijker maakt om data te verzamelen, lijkt het daar iets mee te vallen. Maar op Android telefoons (die door 70% van ‘swerelds smartphonegebruikers worden gebruikt) gaat TikTok ver. Verder dan nodig is voor het runnen van hun app. En verder dan je zou moeten doen als je ‘privacy’ hoog in het vaandel zou hebben staan.

Maar, hoewel TikTok verder gaat dan andere social media apps, gaan die vaak ook al vrij ver. Het probleem dat overheden en activisten zien is dan ook niet alleen de data die verzameld wordt. Veel belangrijker is: wie heeft er toegang tot die al die gegevens over ons? Zie verderop.

3 Gevaarlijke challenges op TikTok

Misschien ken je ze uit het nieuws: gevaarlijke challenges. De politie waarschuwt regelmatig voor challenges die o.a. op TikTok rondgaan. Zo’n challenge is een actie waartoe gebruikers, en vooral kinderen en jongeren, worden aangezet en uitgenodigd.

Challenges kennen we van andere social media apps ook, denk maar aan de Ice Bucket Challenge. Challenges zijn in die zin niet nieuw of altijd gevaarlijk. Het probleem is meer dat ze

1. Steeds extremer worden; en
2. Ze zich steeds sneller verspreiden.

Op TikTok gaan dingen nog sneller viral dan we gewend zijn van andere social media apps. Voordat ouders en leerkrachten het doorhebben en in gesprek kunnen, is iets al weer opgeblazen tot iets waar heel veel kinderen mee bezig zijn. Neem daarbij dat slimme algoritme en dingen kunnen verkeerd aflopen. Helaas gebeurt dit ook regelmatig.

Ook hier geldt weer dat de specifieke eigenschappen van TikTok zich hier weliswaar goed toe lenen, maar dat dingen ook helemaal fout kunnen lopen via andere kanalen. Denk maar aan de ‘virale’ en opruiende informatie die in sommige landen via Whatsapp verspreidt wordt, ook met even vreselijke gevolgen.

De belangrijkste manier om dit tegen te gaan is voorlichting en op de hoogte blijven van wat kinderen doen. Want in ons drukke bestaan schiet dat er wel eens bij in – althans bij mij wel. De enige manier om op de hoogte te blijven van wat er speelt is door zelf op TikTok aanwezig te zijn en veel in gesprek te blijven met je kinderen over wat ze zien.

Hoe makkelijk ook volwassenen te manipuleren zijn, bleek uit de zogenaamde ‘devious lick’ TikTok-challenge, die scholen in de VS op zijn kop zette maar uiteindelijk bleek te zijn bedacht door Meta (Facebook)’s PR-bureau om TikTok in diskrediet te brengen. Laat staan hoe lastig het is om je kinderen kritisch te laten nadenken over wat ze zien en of het waar is en of het verstandig is.

Challenges zijn, kortom, erg lastig. En het klopt dat ze zich op TikTok erg snel kunnen verspreiden. Het enige dat je kunt doen is er als ouders en leerkrachten bovenop zitten en proberen om het gesprek te blijven aangaan. Gelukkig zie je daarnaast steeds meer leerkrachten maar ook agenten actief zijn op TikTok zelf. Zo kunnen ze doorlopend in gesprek blijven met een jonge doelgroep.

4 TikTok en kinderen zonder toezicht zijn een kwetsbare combinatie

Als ouder ben ik me ervan bewust dat TikTok gevaarlijk kan zijn. Er zijn heel veel gevaren voor kinderen op TikTok – maar eigenlijk overal waar ze online zijn zonder toezicht. En dat is geen oordeel: als moeder van jonge kinderen weet ik hoe lastig het is om niet alleen te weten wat ze aan het doen zijn online, maar ook te beperken hoe lang ze online zijn en wat ze daar doen.

Toch heeft het me de afgelopen jaren verbaasd hoeveel ouders hun kinderen TikTok laten gebruiken zonder dat ze zelf weten wat het is of enige controle hebben.

Dat is vooral gek, omdat TikTok die controle heel makkelijk maakt. Je kunt als ouder het account van je kind vrij eenvoudig koppelen aan je eigen account. Hier lees je hoe je dat doet.

Maar dat is nooit genoeg. Als er online ergens een plek is waar kinderen te vinden zijn, volgen al snel de mensen die kwaadwillen met diezelfde doelgroep. Je kunt je kinderen goed beschermen door zelf te blijven controleren wat ze doen, met wie ze praten en wie hen mag volgen en hen te waarschuwen voor wat wel en niet mag en wat wel of niet OK is. Maar ik denk dat dat veel te weinig gebeurt.

Dat ouders zich niet bewust zijn van de gevaren, blijkt wel uit het feit dat ze rustig foto’s en video’s van hun kinderen in bikini en zwembroek delen op openbare Instagramaccounts. Maar veilig is dat bepaald niet.

Iedere ouder maakt een eigen afweging. En TikTok is niet gevaarlijker dan andere social media en chat apps (denk: YouTube, Reddit, Snapchat, Discord). Maar dat doet geen afbreuk aan het gevaar.

Voor wie wil weten wat je kunt doen om kinderen veilig online te kunnen laten zijn, zie o.a. www.veiliginternetten.nl en www.mediawijsheid.nl.

5 TikTok en de invloed van China

Waar ouders zich zorgen maken om enge challenges en kwaadwillende figuren met toegang tot hun kinderen op TikTok, is dat niet waar Westerse overheden zich druk om maken. De veelal negatieve publiciteit die TikTok blijft krijgen heeft vooral te maken met de relatie die TikTok heeft met de Chinese overheid. Of waarvan vermoed wordt dat die er is, want feitelijk weten we niet precies hoe het zit.

De zorgen van (Westerse) overheden draaien vooral om de vraag of de Chinese regering invloed heeft op TikTok en toegang heeft tot de data die TikTok over eigen burgers verzamelt.

De zorgen zijn vooral deze:

1. Als TikTok meer data verzamelt dan nodig, waarom gebeurt dat en wie kan daarbij?
2. Wordt de data van TikTok inderdaad gehost op Chinese servers (waar de overheid waarschijnlijk toegang toe kan krijgen)?
3. In hoeverre heeft de Chinese overheid iets te zeggen over wat er bij TikTok gebeurt en de beleidskeuzes die het bedrijf maakt?
4. Hoe makkelijk of moeilijk is het voor andere mogendheden om burgers van het eigen land te beïnvloeden via berichten en advertenties op TikTok, zonder dat daar door TikTok tegen wordt opgetreden?

Ik zou meerdere artikelen kunnen schrijven over ieder van deze vraagstukken. Maar ik houd het even wat korter. Google vooral als je er meer over wilt weten, want in de (gerenommeerde) media wordt er veel over geschreven. En veel van deze vraagstukken zijn zowel diplomatiek als juridisch erg ingewikkeld.

1 Waarom verzamelt TikTok zoveel data en wat gebeurt er mee?

Het is wel duidelijk dat TikTok meer data verzamelt dan nodig is voor het runnen van een social media app. Maar wat we niet weten is wat er met die data gebeurt. Wat zou een vreemde mogendheid met slechte bedoelingen kunnen doen als die precies wist waar grote groepen mensen zich bevinden? Wat ze leuk vinden? Met wie ze connected zijn? Bij wie ze in de buurt zijn? En wat als iemand met kwade bedoelingen weet waar bepaalde invloedrijke personen zijn en met wie ze afspreken?

En wat als andere overheden toegang zouden hebben tot de wachtwoorden van de invididuele accounts van hooggeplaatste of invloedrijke personen? Of hun privéberichten kunnen inzien?

Dit kan weliswaar ook als je toegang hebt tot de servers van Google of Facebook. Het is voor niemand verstandig om echt gevoelige informatie uit te wisselen op een gratis social media platform!

Maar omdat veel van deze bedrijven onder Amerikaanse en/of Europese wetgeving vallen, hebben we de illusie dat we daar meer controle over hebben (wat ik soms betwijfel!). Dat is bij TikTok maar de vraag. We weten gewoon niet precies wat er met al die data gebeurt en wie er toegang tot heeft.

2 Wat kan de Chinese overheid doen met al die data als die inderdaad op Chinese servers staat?

Net als in ieder land, kan de politie of de belastingdienst of welke opsporingsdienst dan ook toegang eisen tot servers en de data die daarop staat als daar volgens nationale wetgeving reden voor is. Maar als die servers in een land staan met wiens overheid je op gespannen voet staat, krijgt die mogelijkheid een hele nieuw dimensie.

TikTok probeert in alle PR-campagnes het idee dat data van Westerse gebruikers op Chinese servers staat weg te nemen. Het verhaal is nu dat die data o.a. in Singapore wordt gehost. Maar het bedrijf slaagt er niet helemaal in om twijfels over mogelijke toegang door de Chinese overheid of de heersende politieke partij weg te nemen. In een officieel ‘verhoor’ kon de CEO van TikTok Amerika niet beloven dat Chinese collega’s geen toegang zouden hebben tot al die data.

3 Wat voor invloed heeft de Chinese overheid op wat er bij TikTok gebeurt?

Social media apps waar zoveel mensen in een land zoveel gebruik van maken, zijn voor naties zowel een mogelijke tool als een mogelijk wapen. Je kunt er mensen voorzien van de juiste informatie. Maar je kunt ook zorgen dat boodschappen hen juist niet bereiken. Of dat de verkeerde informatie hen bereikt.

Dat heeft niet alleen te maken met de content die je zelf als overheid op zo’n platform verspreidt, maar ook met de werking van het platform en de technische keuzes die er gemaakt worden. Zo lag Meta (het moederbedrijf van Facebook) de afgelopen jaren onder vuur voor o.a.

• Het delen van gevoelige informatie van honderdduizenden personen met een bedrijf dat daarmee grote beinvloedingscampagnes startte
• Het maken van een ‘whitelist’ waardoor duizenden ‘beroemdheden’ uitgezonderd werden van de regels van het platform op het gebied van o.a. haatdragende uitingen
• Het zodanig inrichten van het algoritme dat opruiende berichten de boventoon gingen voeren (door o.a. ‘het boze gezichtje’ zwaar te wegen)
• Het niet tegengaan van haatcampagnes met verschrikkelijke gevolgen
• Het niet tijdig optreden tegen fake accounts en pagina’s uit het buitenland die massaal de mening van burgers m.b.t. de verkiezing van een presidentsverkiezing beïnvloedden

Je kunt van alles zeggen over al deze onderwerpen, inclusief de vraag of het terecht is dat een commercieel bedrijf zoveel macht heeft en zo weinig verantwoording hoeft af te leggen. Maar je kunt je vooral voorstellen dat al deze problemen een andere dimensie krijgen als je vermoedt dat een bedrijf bij al deze uitdagingen ook nog eens onder invloed staat van een mogendheid die je niet vertrouwt. Of dat nou terecht is of niet – want bewijzen kun je het niet echt.

Hoewel TikTok hard bezig is met PR-campagnes en (oppervlakkige?) maatregelen om het tegendeel te bewijzen, zijn er al heel lang zorgen over de invloed van de Chinese overheid op wat er op TikTok gebeurt. Of het nou het algoritme is en hoe dat werkt in het voordeel van anti-kapitalistische content, of als het gaat om de invloed van de Chinese eigenaar, ByteDance.. Zo is er al de nodige ophef geweest over de invloed van moederbedrijf ByteDance op de dagelijkse gang van zaken bij TikTok.

4 Beïnvloeding van burgers met als doel ontwrichting van andere naties

TikTok kwam al eerder in het nieuws toen duidelijk werd dat bepaalde TikToks en TikTokkers minder prioriteit kregen in het algoritme (zodat hun berichten minder mensen konden bereiken). Het is natuurlijk onacceptabel dat mensen met een beperking of een bepaald type uiterlijk minder kans hebben om hun verhaal over de bühne te krijgen.

Zo’n ‘demotion’ van bepaalde content is een beleidskeuze die vervolgens wordt verwerkt in het algoritme en daarmee indruist tegen de normen en waarden en wensen van een grote groep gebruikers. Daar kun je een bedrijf op aanspreken, mits je kunt bewijzen dat het het geval is.

Maar naast dergelijke beslissingen schuilt er ook nog een ander gevaar in beleid. Bijvoorbeeld door mogelijkheden te bieden op het gebied van het soort berichten dat geplaatst wordt. Zo kun je toestaan dat een overheid, bedrijf of groepering content plaatst die een bepaalde boodschap uitstraalt die haaks staat op wat (bijvoorbeeld) andere overheden willen dat mensen weten en denken. Denk bijvoorbeeld aan content die doet vermoeden dat die puur gemaakt is om Westerse werknemers te doordringen van een bepaald anti-kapitalistisch gedachtegoed.

Waar de Nederlandse en de Amerikaanse overheid dergelijke beïnvloeding niet ethisch vinden, kan het zijn dat andere overheden daar minder problemen mee hebben. En wat als die boodschappen zich gaan richten op anti-democratische maatregelen? En die boodschappen, geholpen door het algoritme of zelfs door advertentiebudgetten, massaal navolging krijgen? Dan kan een land serieus ontwricht worden.

Dat soort tactieken van natie tegen natie zijn al lang geen scripts meer die alleen in Hollywoodfilms voorkomen, helaas. In de oorlog tussen de Oekraine en Rusland worden die tactieken al volop ingezet, en niet alleen daar. Zie ook hiervoor, over Meta en de invloed van Rusland op de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

Logisch dat je als overheid een dergelijk invloedrijk medium wilt kunnen controleren en ter verantwoording wilt kunnen roepen. En de vraag is of dat kan als het bedrijf in kwestie feitelijk aan een andere mogendheid rapporteert.

Zoals gezegd weet niemand hoe het echt zit. Maar de twijfel zal altijd blijven. Logisch dat politici en overheden twijfelen over het aanmaken van TikTok accounts. En continu de druk blijven opvoeren als het gaat om TikTok. Waaronder de roep om TikTok te verbieden, alleen toe te staan als het bedrijf volledig in Westerse handen komt of, in Europa, regelgeving door te voeren die TikTok en andere bedrijven dwingt om inzicht te geven in wat ze doen en te controleren.

TikTok als marketing en communicatie platform

Er zijn zoals je ziet heel wat bezwaren te verzinnen tegen het gebruik van TikTok. Maar veel van die bezwaren zouden dan ook moeten gelden voor heel veel andere social media apps en andere techbedrijven. En voor die andere bedrijven, zelfs als ze keer op keer over de scheef gaan, hebben we onze bezwaren wél opzij gezet. Zelfs overheden maken wereldwijd gebruik van Meta’s en Google’s producten bijvoorbeeld. Ze zijn dan ook vrijwel onvermijdelijk geworden als je wilt communiceren met burgers.

Bedrijven zijn vaak nog wat pragmatischer. En eerlijk is eerlijk: als bedrijf kun je steeds moeilijker om TikTok heen. Waar overheden en politici nog een beetje terughoudend zijn, geldt dat niet voor de marketingafdelingen van commerciële organisaties. Logisch ook, want het (niet-betaalde) bereik dat je op TikTok kunt hebben is ongekend. En nu de doelgroep ouder wordt, wordt het commercieel ook steeds interessanter.

Hetzelfde geldt voor creators: voor hen biedt TikTok kansen die ze niet meer vinden op YouTube of Instagram.

Ik, ik zie de bezwaren zeker. En die zie ik (behalve de discussie over de eventuele invloed van de Chinese overheid) net zo goed bij andere social media apps.

Maar ik was vanaf de eerste minuut gefascineerd door TikTok. Net als vele anderen ben ik gegrepen door de creativiteit van gebruikers en door de creatieve mogelijkheden om content te maken. En ik zou geen goede marketeer zijn als ik geen kansen zou zien. Niet voor niets heb ik TikTok trainingen voor bedrijven in mijn aanbod opgenomen.

Of we van TikTok kunnen blijven genieten is de vraag. De app is inmiddels denk ik te groot om te kunnen verwijderen. Maar ook al gebeurt dat: het is nooit goed om volledig afhankelijk te zijn van 1 platform. Je hebt altijd een backup nodig. Vooral als je niet de eigenaar bent.

Dus of TikTok een lange toekomst zal hebben of niet, als je de app gebruikt, blijf kritisch. En zorg dat je weet hoe het zit.